با توجه به اینکه علم تجربی در این باره وجود ندارد و نمی توان در این باره تحقیق آماری و عملی انجام داد باید به روایات و متون دینی مراجعه نمود

عالم ذر از دید قرآن

در قرآن آیاتی وجود دارد (1) در سوره ی اعراف که مفاد و معنی آن این است که از فرزندان حضرت آدم پیمانی مبنی بر ربوبیت خدا گرفته شده است؛ حال نکته این است که خوب این عهد می بایست قبل از متولد شدن آنها بوده باشد ، اما این که پیمان مذکور چگونه و در چه زمانی بوده، اين آيات توضیحی نمی‏دهد. از این سو، مفسران درباره ی این پیمان اختلاف کرده ‏اند، که اصلا این پیمان چگونه بوده! اما اگر بوده به هر نحوی پس حتما قبل از تولد آنها بوده.

در کل:
گفته میشود قبل از بوجود آمدن تمام موجودات (جاندار و غیر جاندار) و موجودات بی اختیار قبل از بودجود آمدن خداوند با همه درباره ی زندگی و روش درست بندگی صحبت کرده.

حال با هم بررسی می کنیم که نظر محققان در این باره چیست؟

1.
نظریه محدّثان اسلامی‏
محدثان اسلامی بر اساس فهم برخی از روایات، بر این باورند که خداوند به هنگام آفرینش آدم، تمام فرزندان آینده او را به صورت موجودات ریز درآورد و به آنان گفت: «ألست بربّکم؟» آنان گفتند: «بلی». سپس همگی را به صلب و پشت آدم بازگردانید. آنان هنگام خطاب الهی، دارای عقل و شعور کافی بودند و سخن خدا را شنیدند و پاسخ او را گفتند. از این عالم به عالم ذر تعبیر شده است .
این پیمان، به این جهت از آنان گرفته شد که راه‏های عذر در روز رستاخیز را روی آنان ببندد. (2) اشکالاتی بر این نظر وارد شده است که محققان به آن اشاره کرده‏اند. (3)

2.
نظریه مفسران‏
گروهی از مفسران معتقدند باید آیه را بر توحید فطری حمل نمود. اینان در توضیح نظریه خود گفته‏اند: انسان با رشته غرایز و استعدادها و انواع تقاضاها و درخواست‏های طبیعی و فطری، به جهان گام می‏نهد. آدمی هنگام تولد و خروج از صلب پدر و دخول به رحم مادر و در وقت انعقاد نطفه، ذره‏ای بیش نیست؛ ولی در این ذره، استعدادهای فراوان و لیاقت‏های قابل توجهی است، همچون استعداد و فطرت خداشناسی. با تکامل این ذره در بیرون رحم، تمام استعدادها شکفته شده و به مرحله کمال و فعلیت می‏رسد.
به عبارت دیگر، خدا انسان‏ها را از پشت پدران و رحم مادران بیرون آورد و آفرینش آن‏ها را با خصوصیاتی ترکیب داد که پیوسته پروردگار خود را بشناسند و نیاز خود را به او احساس کنند.
هنگامی که انسان‏ها به نیاز خود به خدا توجه پیدا کردند و خود را غرق در نیاز دیدند، گویی به آنان گفته می‏شود:
من خدای شما نیستم؟ آنان می‏گویند: چرا، گواهی می‏دهیم که خدای ما هستی. (4)

3.

نظر رائفی پور

درباره این آیه الست بربكم می گوید:

چون از همه پرسیده شده

همه پذیرفتن

و خدا گفته که شرط این بودن ، عبد بودن است

همه این را نیز پذیرفتن

هرچند خدا همان موقع گفته همه راست نمی گویید

اگر میخواهید در دنبا به وجودیت برسید باید در راه راست بمانید

در ادامه رائفی پور می گوید:

از پیامبران 2 مرتبه این عهد گرفته شد

یعنی یک بار از همه و یک بار از پیامبران ، و در آن روز از همه پیامبران  این عهد گرفته شد که همه همدیگر را تائید کنند و 2 همه بشارت آخری را (حضرت محمد -ص-) را باید بدهید.

4.
نظریه علامه طباطبایی‏
علامه طباطبایی در باره ی عالم ذر معتقدند: این آیه ناظر به وجود و حضور جمعی انسان‏ها در حضور خدا است؛ حضوری که غیبت در آن متصور نیست. گویی همه فرزندان آدم یک جا از پشت پدران گرفته شده، گرد هم جمع آمده‏اند و در برابر خدا حضور دارند. در این حالت، هر انسانی خود را حضورا می‏یابد و یافته‏اش گواهی روشن بر وجود خدا و خداوندگاری او است؛ ولی قرار گرفتن انسان‏ها در گردونه زمان و تحولات جهان، آدمی را چنان مشغول و از خود بی خود می‏کند که از آن علم حضوری که به آفریدگار خود داشت، غافل می‏گردد. (5)

داستان شجره ی طیبه و شیطان هم در این باب قرار دارد

عالم ذر

آنچه تا این جا گفته شد، دیدگاه‏های برخی محدثان، متکلمان و مفسران راجع به تفسیر آیه ذر بود.
حال، پس از بیان نظریات مختلف می‏گوییم:
ظاهراً این آیه شریفه گفتگویی بین خداوند و انسان است.

موضوع گفتگوی خدا و انسانها چه بوده

در این گفتگو خداوند از انسان‏ها اقرار می‏گیرد که پروردگار آنان است. اقرار گرفتن برای اتمام حجت بر انسان می‏باشد که در آینده ادعای غفلت نکند.
آیا گفتگو به همین صورت که در آیه آمده، اتفاق افتاده است؟ موطن و عالمی که این میثاق گرفته شده، کجا است؟ دنیا یا غیر آن؟ آیا این میثاق، قبل از تولد انسان گرفته شده یا بعد از آن؟
در پاسخ به این سؤالات نظریات مختلفی ارائه شده است.
آیت الله جوادی آملی بعد از بررسی نظریات مفسران در آیه، دو احتمال را موجه می داند

الف) بیان تمثیلی:

یعنی مدل بیان واقعه در آن روز به صورت مثال ذکر شده
اگر چه ظاهر آیه حاکی از گفتگویی بین خدا و انسان و گرفتن اقرار است، ولی این آیه در مقام بیان واقع نیست؛ بلکه مقصود صرفاً تمثیل است.
خداوند در واقع از فرزندان آدم اقرار نگرفته، بلکه مراد آن است که گویا خداوند از همه انسان‏ها اقرار گرفته است. مسئله ربوبیت خدا و عبودیت انسان، به قدری روشن است که گویا همه انسان‏ها گفتند: «بلی». شیوه بیان این آیه، بیان تمثیلی است، مانند آیه یازدهم سوره فصلت که فرمود: «سپس آهنگ آفرینش آسمان کرد و آن بخاری بود، پس از آن به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان‏پذیر آمدیم». (6) آن دو گفتند: با رغبت می‏آییم؛ در حالی که در واقع گفتگویی بین خدا و آسمان و زمین واقع نشده است.
یعنی در آیه میثاق (عالم ذر )، امر و نهی لفظی نیست؛ بلکه در حقیقت، تمثیل است.
پس باید دقت داشته باشیم که خود قرآن بیان نموده که در صدد تمثیل است و اینها ومدل بیان آن مشابه سازی است؛ «اگر قرآن را بر کوهی فرو می‏فرستادیم، یقیناً آن کوه را از بیم خدا فروتن و از هم پاشیده می‏دیدی و این مثل‏ها را برای مردم می‏زنیم، باشد که آنان بیندیشند». (7)
در این آیه، خداوند می‏فرماید که انزال قرآن بر کوه، مَثلی است که برای به تفکر واداشتن انسان به کار رفته است، بنابراین، احتمال گفتگوی ذکر شده در آیه میثاق، صرفاً تمثیلی است برای بیان وضوح ربوبیت خدا و عبودیت انسان.

ب) بیان واقعی:
یعنی عین این موضوع اتفاق افتاده و اینها روایت موضوع می باشد.
معنای دوم که بیش تر مورد نظر است، این می‏باشد که آیه صرفاً تمثیل نیست، بلکه به لسان گفتگو از واقعیتی سخن می‏گوید که در خارج رخ داده و واقعیت این است که خداوند با زبان دو حجت خود، با انسان سخن گفته است: یکی زبان عقل ( پیامبر درونی انسان ) و دیگری زبان وحی از طریق انبیا ( پیامبران بیرونی) . این دو حجت، خدا را به انسان می‏نمایانند و ربوبیت او را بیان می‏کنند. این دو، از هیچ انسانی دریغ نشده است.
با وجود این دو حجت، دیگر انسان نمی‏تواند ادعای فراموشی و غفلت کند.
نکته‏ای که از آیه به دست می‏آید، نوعی تقدم این میثاق بر زندگی انسان می‏باشد. از این رو، حجت باطنی ( عقل ) و ظاهری ( وحی )، هر چند تقدم زمانی بر انسان و اعمال ارادی او ندارد، ولی بر مکلف شدن انسان حداقل تقدم رتبی دارد؛ یعنی ابتدا حجت بر عبد تمام می‏شود و سپس مکلف به تکالیف الهی می‏گردد. بنابراین، مقصود آیه، گفتگوی لفظی بین خدا و انسان نیست؛ بلکه اعطای دو حجت محکم الهی به انسان است.
با توجه به معنای فوق، موطن و عالمی که این میثاق الهی در آن رخ داده، دنیا می‏باشد و برای هر انسانی بعد از تولد او چنین چیزی رخ می‏دهد.
بنابراین، آیه میثاق هیچ دلالتی بر ازلی بودن انسان یا حتی هر گونه وجودی قبل از تولد برای آدمی ندارد؛ بلکه آیه یا صرفاً یک تمثیل است و نه بیان واقع، و یا از واقعیت اعطای حجت باطنی و ظاهری سخن می‏گوید که مربوط به بعد از تولد انسان می‏باشد. (8) پس تصویر رندگی ما در عالمی دیگر قبل از این عالم منطقی نخاوهد بود .
برای آگاهی بیش تر به این کتاب مراجعه کنید: فطرت در قرآن، تفسیر موضوعی قرآن کریم، آیت‏الله جوادی آملی، نشر اسراء، قم، فصل سوم.
این کتاب به بیان اقوال مختلف در باره آیه میثاق پرداخته و بعد از نقل دیدگاه های گوناگون، دو نظر فوق را پذیرفته است.

منابع مقاله ذر:
1. اعراف (7) آیه 172 – 174.
2. طوسى محمد بن حسن‏، التبيان فى تفسير القرآن،‏ ج 5، ص 27، دار احياء التراث العربى، بيروت،‏ بي تا.
3. طبرسى فضل بن حسن‏، مجمع البيان فى تفسير القرآن،‏ ج 4، ص 765، انتشارات ناصر خسرو، مكان چاپ: تهران،1372 ش.
4. مجمع ‏البیان، ج ‏4، ص 766، همان.
5. طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن،‏ ج ‏8، ص 307- 323، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، قم، 1417 ق.
6. فصلت (41) آیه 16.
7. حشر (59) آیه‏21.
8. آیت ا.. جوادی آملی، عبدالله، فطرت در قرآن، ص 123 – 126 و 135، نشر اسراء، قم.