مقدمه
همزمان با پیدایش انسان ها، استفاده از گیاهان دارویی نیز آغاز شد. با مطالعه در تمدن اقوام قدیمی به مصرف گیاهان دارویی به عنوان دارو، سم، مواد پاک کننده و رنگ بر می خوریم.
مقایسه مواد شیمیایی ساخته دست بشر با مواد شیمیایی موجود در گیاهان، قطره ای در مقابل اقیانوس است و شاید جواب این سوال که چرا کبد انسان توانایی تبدیل مولکول های جدید به مواد قابل دفع را دارد، این باشد که کبد انسان از هزاران سال پیش به خاطر استفاده از گیاهان مختلف به عنوان دارو یا غذا با طیف وسیعی ازترکیبات شیمیایی موجود در آنها آشنا شده است.
برخی از ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه دارای ساختمان پیچیده ای است که در سنتز آن در آزمایشگاه یا غیرممکن یا با صرف زمان و هزینه زیاد امکان پذیر است. در قرن ١٨ و اوایل قرن ١٩ محققان پیشرفت قابل توجهی در خالص سازی و شناسایی ترکیبات شیمیایی موجود در گیاهان داشته و موادی را به صورت فرآورده های دارویی برای مصرف عرضه کردند. همزمان با انقلاب صنعتی، علم شیمی پیشرفت چشمگیری داشت که باعث به وجودآمدن این تفکر در محیط های علمی شد که می توان از طریق سنتز ترکیبات شیمیایی به خصوص مواد دارویی مشکل دارو و درمان بیماری ها را حل کرد.به همین دلیل تولید داروهای شیمیایی در قرن بیستم سرعت روز افزونی پیدا کرد و داروهای گیاهی به دست فراموشی سپرده شدند. پس از مواجه شدن با مشکلاتی نظیر آلودگی آب و هوا و خاک که توسط کارخانجات تولید مواد شیمیایی ایجاد شده بوده و عوارض جانبی داروهای شیمیایی که بعضا پس از چند نسل ظاهر می شوند، به فکر استفاده از مواد طبیعی فناوریهای غیر مخرب افتادند. به طوریکه در کشورهای صنعتی مصرف داروهای گیاهی از مرز ٧ درصد گذشت.
با توجه به کاربرد داروهای گیاهی، پژوهشکده صنایع شیمیایی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران نیز تحقیق هایی را در این زمینه به اجرا در آورده است، مقاله حاضر در مورد گیاه بابونه است.

بابونه یکی از مهمترین داروهای شناخته شده توسط انسان و یکی از پر مصرف ترین گیاهان دارویی در اروپا، خاورمیانه، آمریکای شمالی، استرالیا و کشورهای آفریقایی است که عمدتا به منظور استفاده از اسانس آبی رنگ آن کشت می شود و با توجه به کاربرد روز افزون آن در صنایع دار و سازی، آرایشی و بهداشتی، عطر سازی و تهیه چاشنی های غذائی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
بر این اساس در چند دهه اخیر در مناطق مختلف جهان به ویژه در کشورهای اروپایی تحقیقات زیادی پیرامون جنبه های به زراعی و به نژادی این گیاه انجام گرفته و همه ساله شاهد انواع محصولات تولیدی از این گیاه هستیم.
کشت این گیاه در مقیاس وسیع از ٢٠ سال پیش، در کشور آلماه غربی آغاز شد و در حال حاضر، مصرف سالانه بابونه در جهان شامل بابونه آلمانی و رومی پیش از ٤ هزار تن گل خشک است که عمدتا توسط کشورهای مجارستان، روسیه، آرژانتین، آلمان، چک اسلواکی، فنلاند، مصر اخیرا هند تأمین می شود. بابونه در مناطق مختلف کشورمان، ایران نیز به صورت خودرو رشد کرده و در چند استان در سطحی محدود کشت می شود.

گیاه دارویی بابونه در آغاز در اروپا از دو نوع:
بابونه رومیChamamelumMatricaria و بابونه آلمانی Antemis nobilis با نام قدیمی nobile l. کشت گردید. گلهای خشک شده بابونه در روم، یونان و مصر باستان به عنوان یک داروی گیاهی مؤثر شناخته شده بود.
دیوسکورید در قرن اول میلادی دم کرده سه گونه گیاهی را توأما به عنوان مدر، فاعده آور و صفرا بکار برد که بابونه یکی از آنها بوده است. جالینوس حکیم آن را برای رفع درد، احساس گرفتگی و رفع تب مخصوصا تب های صفرادی بکار برده ا ست. در قرون وسطی بابونه از ارزش درمانی بالایی برخوردار شد که تا به امروز ادامه دار د. به جهت اهمیت زیاد به ستاره گیاهان دارویی معروف می باشد.

گیاه شناسی
بابونه با نام علمی Matricaria chamomilla از خانواده کاسنی می باشد.

ارتفاع بوته بین 40 تا 80 سانتی متر، ریشه ها مخروطی و سطحی و برگ ها کشیده هستند. گل ها در بابونه در انتهای ساقه قرار گرفته، گلچه ها نیز به دو بخش تقسیم می شوند:
الف- گلچه های زبانه ای: که سفیدرنگ هستند و تعدادشان به 12 تا 18 عدد می رسد و از نظر جنسی ماده اند و پس از شکفتن، گل به سمت پایین خم می شود و گل به شکل چتر باز یا نیمه باز قرار می گیرد.
ب- گلچه های لوله ای: این گلچه ها زرد هستند و از نظر جنسی نر و ماده می باشد. این گل ها پس از باز شدن شکل استوانه ای به خود می گیرند.
دانه بابونه زرد تیره تا خاکستری و 1 تا 5/1 میلیمتر طول دارد، وزن هزار دانه آن بین 06/0 تا 03/0 گرم می باشد.

بابونه به سرما نسبتا مقاوم است، اما اگر سرما در مرحله گل دهی بروز کند، سبب کاهش عملکرد می شود. صفر فیزیولوژیکی بابونه، 6 تا 7 درجه سانتی گراد استو بذر این گیاه برای جوانه زنی به نور احتیاج دارد. در دوره رشد هم این گیاه به نور نیاز مبرم دارد و تامین نور مورد نیاز، سبب افزایش عملکرد و افزایش میزان اسانس می شود.
خاک های رسی- شنی و لومی، خاک های مناسبی برای بابونه هستند. Ph مناسب هم در حدود 6 الی 8 می باشد. این گیاه تا حدی مقاوم به شوری است ولی بروز شوری سبب کوچک شدن گل ها می شود.
در طی دوران رشد هم سه مرحله حساس به آب وجود دارد که برای داشتن محصول مناسب و با کیفیت، باید به این مراحل بسیار توجه کرد:
1- جوانه زنی
2- شاقه رفتن
3- گل دهی

خاستگاه و پراکنش
بابونه از گیاهان بومی منطقه مدیترانه بوده ولی منشأ آن را در آسیای صغیر گزارش کرده اند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا کرده است.
در ایران نیز گونه های مختلف جنس ماتریکاریا در نقاط مختلف کشور رشد می کنند ولی جنس و گونه ماتریکاریا کامومیل، در منطقه غرب لرستان بین خرم آباد و درود، شمال غربی اندیمشک، در خوزستان، صالح آباد، هفت گل، شوشتر، شیراز، ایرانشهر و اطراف تهران یافت می شود. تولید زراعی این محصول نیز در کشور عمدتا در استان های اصفهان، کهکیلویه و بویر احمد، گلستان و همدان انجام می گیرد.

گونه های مختلف ماتریکاریا و پراکندگی آنها در ایران
این گیاه در رودبار، خرمشهر، مرزهای جنوبی، بوشهر، کونک بین دزفول و شوشتر و در ارتفاعات ٤٠٠ متری قصر شیرین یافت می شود. در بلوچستان و در دره حری رود، به طور خودرو رشد کرده و به نام های محلی پین فولی و پیون فولی شناخته می شودکه پراکنش آن ذکر شده است. در تهران، تبریز، بین قم و اراک، بین خوی و تبریز، مناطق شور رضائیه و بین اهواز و شوشتر می روید. در کرمان، در ارتفاعات البرز، اراک و اشتران کوه، رضائیه و تبریز رشد می کند. در آذربایجان، چهار محال و بختیاری و کوه شری یافت می شود. در مزارع بین کرمانشاه و بیستون و کردستان می روید . بیشتر در کردستان مشاهده می شود.

اهمیت اقتصادی
با توجه به ارزش دارویی و اهمیت این گیاه در سلامت جامعه و همچنین ارزش اقتصادی تولید آن، قیمت هر کیلوگرم گل خشک بابونه در بازار داخلی حدود ٣٠ هزار ریال و در بازارهای خارجی ٢٠ مارک آلمان است. (به نظر می رسد تلاش در جهت توسعه کشت و افزایش کیفیت بابونه در کشور مناسب باشد، چرا که در این صورت امکان صادرات آن و ارز آوری نیز وجود خواهد داشت).

تفاوتهای بابونه آلمانی و بابونه رومی
همچنین به نامهای Matricaria Chamomil بابونه آلمانی با نام علمی و بابونه اروپایی، بابونه مجاری و بابونه وحشی نیز معروف Matricaria ecutita است گیاهی علفی، سالانه با ساقه افراشته و منشعب که برگهای بسیار منقسم داشته و گلها در رأس ساقه ها و شاخه ها قرار دارد. گلهای میانی نهیج لوله ای و زرد رنگ و گلهای کناری زبانه ای و سفید رنگ است. دوران گل دهی اردیبهشت اواخر خرداد و زمان برداشت اردیبهشت – خرداد است.
Antemis و با نام قدیمی Chamaemalum nobile. بابونه رومی با نام علمی nobilisl معروف است.
گیاهی علفی و دپه یا با ساقه ای قرنده و منشعب است که دارای برگهای متناوب با بریدگی های عمیق است. در قسمت انتهای ساقه ها گلهای پایه دار لوله ای قرار دارند، ولی انواع اصلاح شده آن دارای گله ایی است که فقط پایه دار هستند. دوران گل دهی تیر ماه – مرداد ماه و زمان برداشت تیر ماه – اواخر خرداد است.
ترکیبات شیمیایی موجود در بابونه به سختی با ژنوتیپ گیاه ارتباط دارد و بابونه رومی و آلمانی اغلب با یکدیگر و دیگر گیاهان این جنس اشتباه می شوند. این اشتباه خصوصا زمانی بیشتر اتفاق می افتد که از منابع قدیمی استفاده شود.

نیازهای اکولوژیکی
بابونه از گیاهان مناطق معتدله و دارای نیازهای حرارتی متوسطی است. جوانه زنی در دمای 6 تا ٧ درجه سانتی گراد آغاز می گردد ولی دمای اپتیم برای جوانه زنی ٢٠ تا 25 درجه سانتی گراد مناسب است. در طول رشد میانگین ١٩ تا ٢٠ درجه مطلوب می باشد.
برای تولید حداکثر اسانس و کامازولن در گیاه دمای ٢5 درجه سانتی گراد در روز و ١5 درجه سانتی گراد در شب لازم است. به طور کلی دما یکی از عوامل اکولوژیکی مؤثر بر خصوصیات فیزیولوژیکی و بیو شیمیایی گیاهان است. نتایج مطالعات نشان می دهد که افزایش دما مقدار ماده تر، وزن تک گل و تعداد روزها از مرحله جوانه زنی تا مرحله باز شدن کامل گل را کاهش می دهد. مقدار اپی ژنین و اسانس با افزایش دما افزایش می یابد. بابونه در مرحله زرت به سرمای زمستانه حساس نیست ولی سرمای بهاره در مرحله ضخیم شدن ساقه به آن آسیب می رساند و رشد آن را متوقف کرده و تشکیل گل را کاهش می دهد.
این گیاه به نور زیادی نیاز دارد و حتی در مرحله سبز شدن بذر نیازمند نور می باشد .نیاز نوری گیاه در طی دوره تشکیل جوانه های گل به حداکثر می رسد. اگر مقدار نور کافی نباشد، مقدار پروکامازدلن کاهش خواهد یافت. نتایج تحقیقات نشان می دهد که همبستگی مثبتی بین طول دوره روشنایی و میزان اسانس در بابونه وجود دارد و افزایش طول روشنایی از ١٤ ساعت به ١٨ ساعت باعث افزایش میزان اسانس و کامازولن و بیسابولول می گردد.
همچنین بررسی ها نشان داده است که کاهش نور در طول دوره رشد سبب کاهش تعداد گل، اندازه گلها و همچنین میزان اسانس و کامازولن می شود.

این گیاه تحمل شرایط خشک را دارد ولی برای جوانه زنی و رشد ساقه به مقدار زیادی آب احتیاج دارد. آبیاری در مرحله پنجه زنی عملکرد گل را به مقدار قابل توجهی افزایش می دهد اگرچه بابونه یک گیاه زمستان گذران است ولی اثرات سرما برای گل دهی ضرورت ندارد و حتی اگر بابونه در بهار کشت شود گل خواهد داد ولی عملکرد گل آن کمتر از کشت های پاییزه خواهد بود، در حالی که میزان اسانس و کامازولن در گلها در کشت بهاره بیشتر می باشد. بذور انبار شده پس از دو تا سه سال قابلیت جوانه زنی را از دست می دهند. بذوری که در خاک و در حالت خواب قرار دارند برای پیش از ١٠ تا ١5 سال کوه نامیه خود را حفظ می نمایند. (بذور نسبتا سریع، طی 6 تا ٨ روز جوانه می زنند). رشد اولیه کند است و زرت کوچک در نیمه اول رویش تشکیل می شوند. آنها در بهار به زودی شروع به رشد نموده و انشعابات زیادی تولید کرده و سپس گلها ظاهر می شوند .شروع گل دهی بستگی به رقم و شرایط اقلیمی محل رویش دارد. طول دوره گل دهی١٠روز است. زودرس ترین نوع از نظر گل دهی، بابونه وحشی و در خاکهای شوراز اواخر آوریل تا می. ارقام تحت کاشت تولید گلهای دیررس تر در اوایل ماه می می نمایند. در خاکهای ماسه ای و سبک گل دهی زودتر اتفاق می افتد در حالی که در خاکهای سنگین 5 تا ٨ روز دیرتر اتفاق می افتد.
اگر گل ها قطع شوند گیاه دوباره تولید گل می نماید البته به میزان کمتر. میوه با توجه به میزان گل دهی به تدریج می رسد. نهنج در طول رسیدن مخروطی می گردد و گلهای واجد دمگل نزدیک به ساقه فشرده می شوند. رسیدن میوه از قسمت ته نهنج شروع می شود و میوه ها پس از رسیدن ریزش می نمایند.
بابونه به شوری مقاوم است ولی نمی تواند به عنوان یک گیاه نمک دوست تلقی شود زیرا در غیاب نمک های سدیم به خوبی رشد می کند. بابونه نمک را در سلول های ریشه خود به میزان ١٠ میلی گرم بر گرم ذخیره کند و به همین دلیل بابونه در شرایطی که سایر گیاهان به سبب کم آبی از بین می روند، در وضعیت مطلوبی به سر می برند. البته لازم به ذکر است که شوری باعث کاهش عملکرد گل خواهد شد.
بابونه در هر خاکی می روید ولی خاکهای سبک شنی همراه با مقادیر فراوان ترکیبات ٤ تا ٨ خاک برای بابونه بین ٨ PH . آهکی، بستر مناسبی برای کاشت این گیاه است مناسب است. اگر چه تحقیقات نشان می دهد که امکان کاشت در خاکهای قلیایی با ٩ نیز وجود دارد.

کاشت
بابونه می تواند به صورت یک باره کشت گردد در رویشگاههای طبیعی در مراتع شور بابونه به شکل خودرو سبز شده و در همان محل گل می دهد . محققین شوروی سابق و چکسلواکی سابق و آلمان کشت بابونه را طی چند سال در دهه ١٩5٠ مطالعه نمودند. به عقیده آنان بابونه آلمانی می تواند برای دو تا سه سال از طریق ریزش بذر در یک محل کشت شود اما علف های هرز به آن اجازه رشد نمی دهند.
طبق تجربیات اخیر در مجارستان بابونه می تواند برای چهار تا پنج سال و یا حتی بیشتر، به کمک تکنیک های صحیح زراعی در یک زمین زراعی کشت گردد. هنگامی که یک گیاه هرز به علف کش ها مقاوم گردید زمین کاشت بایستی عوض شود. یک مزیت دیگر نیز برای کشت بابونه آلمانی وجود دارد.
یعنی بابونه آلمانی به صورت گیاه هرز دیگر گیاهان ظاهر نخواهد شد و بذور ریزش کرده برای سالها سبب ادامه ظهور بابونه آلمانی می گردند. یکی از شرایط لازم جهت تولید بابونه مرغوب آماده کردن بستر کاشت مناسب است. در تولید یکساله بقایای گیاهی باید به وسیله دیسک به خاک برگردانده شود.
کشت بابونه به دو طریق مستقیم و غیر مستقیم خزانه کاری صورت می گیرد. کاشت مستقیم به دلیل مشکل علف هرز چندان توصیه نمی شود.

روش خزانه کاری
قطعه زمینی را به صورت گلخانه ای احداث می کنند. به خاک مقداری کود آلی پوسیده، مقداری ماسه و همچنین کود شیمیایی فسفات آمونیوم اضافه می کنیم. بذر را به طور سطحی در بستر آماده شده گلخانه می پاشیم و یک لایه نازک ماسه یا ١ میلی متر شود.
از خاک برگ روی آن می ریزیم به طوری که عمق کاشت بذرها از لحاظ مقدار بذر مورد نیاز، 5٠٠ تا ٨٠٠ گرم بذر تمیز با درصد جوانه زنی بالا برای نشای یک هکتار زمین اصلی کافی است. هر ٣ گرم بذر را در یک متر مربع زمین آماده شده می پاشیم.

در کشت های پاییزه، در شهرهایی مانند اصفهان معمولا اولین گل ها در اواخر فروردین (پس از 20 فروردین) مشاهده می شود و حداکثر میزان گل دهی، 20 روز بعد از این تاریخ مشاهده می شود. برداشت هم باید زمانی انجام بگیرد که 80 تا 85 درصد مزرعه به گل رفته باشد. برداشت در این هنگام، به صرفه ترین زمان است.

خواص دارویی و درمانی
1- معالجه نفخ شکم، ورم های پوستی و دل درد
2- دم کرده بابونه، به عنوان اشتها آور و هضم کننده غذا
3- تهیه مواد آرایشی و بهداشتی (مانند شامپو)
4- عصاره و اسانس ضد میکروبی

ماشین آلات این گیاه

برداشت گل ها از 5 سانتی متری ساقه برای مصارف دارویی می باشد.

خشک کن های بزرگ صنعتی

منابع:
1- آزادبخت، محمد – رده بندی گیاهان داروئی – انتشارات تیمورزاده، 1378.
2- امیدبیگی، رضا – رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی – (جلد 1و 2 و 3)، به‎نشر، 1380.
3- جعفرنیا، ساسان و همکاران – پرورش گیاهان دارویی و معطر – انتشارات سخن گستر، 1388.
4- حاجی آخوندی، عباس و بلیغ، ناصر – راهنمای کاربردی گیاهان داروئی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1381.
5- زرگری، علی – گیاهان دارویی (مجموعه 5 جلد) – انتشارات دانشگاه تهران، 1372.
6- صمصام شریعتی، هادی – پرورش و تکثیر گیاهان دارویی – انتشارات مانی، 1382.
7- یزدانی، داراب – کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی – پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، 1383.