یخچال ها و یخدان ها طبیعی

یخچال ها و یخدان ها

همانگونه که آب انبار مکانی جهت ذخیره ی آب بوده، یخدان نیز چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است یخ در طی ماه های سرد سال در محل هایی به نام یخچال تهیه می شده و در طی فصول گرم یخ در یخدان ها ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است .با توجه به اینکه بخش اعظم کشور و بخصوص استان سمنان در منطقه ی گرم و خشک واقع شده است و تابستان هایی نسبتا طولانی و درجه حرارت در طی این فصل در اغلب اوقات بیش از حد تحمل است، لذا نوشیدن آب سرد و یا افشره ی خنک و بستنی در این فصل می تواند بسیار گوارا و مطبوع باشد.در اینجاست که مشاهده می کنیم معماری زیست اقلیمی ایران پاسخگوی احتیاجات و ملزومات زندگی انسان می شود به نحوی که در حرارت چهل درجه ی گرمسار یا سمنان ، آب خنک برای اهالی همیشه فراهم بوده است . ساموئل متیوس از سردبیران مجله ی معروف و معتبر جغرافیای ملی در این مجله می نویسد: چینی ها از هزار سال قبل از میلاد مسیح، یخ را انبار می کردند ،یونانیها و رومیان باستان شراب خود را با برفی که در چاله هایی که با کاه پوشیده شده بود ، خنک می کردند ، اگرچه هیپوکرتیس ( پزشک یونانی در قرن 4و5 قبل از میلاد مسیح ) عقیده داشت که آشامیدن از یخ برای سلامت انسانه مضر است . یکی از سیاحان می نویسد که نحوه ی حفظ یخ در ایران آنقدر پیشرفته است که حتی فقیر ترین افراد نیز می توانند یخ داشته باشند .

نحوه ی تهیه ی یخ :

بکار گیری عوامل اقلیمی جهت ایجاد حرارت و یا برودت مورد نیاز ، جزو اصول معماری سنتی ایران بوده است. سرجان شاردن ، فیلسوف و سیاح معروف فرانسوی که در زمان حکومت صفویه چندین بار به ایران سفر کرده و به زبان فارسی آشنا بوده ، در سیاحت نامه ی خود درباره ی نحوه ی تهیه ی یخ در ایران می نویسد: یخ در نواحی خارجی شهر و در نقاط غیر مسقف فروخته می شود و طرز تهیه ی آن بدین قرار می باشد ، در یک منطقه گودال عمیقی رو به شمال حفر می کنند و در مقابل آن حوضچه های مربع شکلی به عمق 40-50 سانتیمتر به مانند تشتکی فراهم می آورند . آنگاه شامگاهان اینها را از آب مالامال ساخته و هنگامی که صبحگاهان کاملا منجمد می گردد ، آنرا با رنده باغبانی یا شن کش می شکنند و قطعه قطعه می کنند و تمام این قطعات را در گودال مزبور که توضیح داده شد روی هم انبار مینمایند و آنرا در آنجا به قدر مقدور به تکه های کوچکتر مبدل می کنند ، چون هر اندازه که یخ بیشتر خرد شود بهتر منجمد می گردد . سپس این مربع ها را مانند روز گذشته با آب تازه پر می کنند و هنگام غروب با کدو های غلیانی دسته دار ( آب پاش ) قطعات یخ گودال را آب پاشی می نمایند تا بهتر به هم بچسبد . بعد از حداقل 8 روز کار پیاپی بترتیب مذکورقطعات یخی به ضخامت 5 تا 6 پا بدست می آید و آنوقت شب هنگام مردم معمولی محله را جمع می آوردند و اینها با فریاد و هلهله در حالی که مشعل هایی در دور و بر گودال افروخته اند ، در گودال فرود می آیند و قطعات بزرگ یخ را روی هم می شکنند و میان هر 2تکه آب می پاشند تا بهتر به هم گیرد . پس از اینکه یخچال پر شد با یک نوع نی که بی زور نامند و در ایران در کنار آبها بدست می آید آنرا مسطور می سازند. در تابستان بازکردن یخدان نیز جشنی دیگر برای اهل محل فراهم می آورد . خرده تکه های یخ به مردم محله ، که هنگام کار یاری کرده اند تعلق می گیرد.

یخدان گنبدی :
یخدان هایی که بر فراز چال یا مخزن یخ آنها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته شده. این یخدان ها دارای یک چال بزرگ مخروطی شکل هستند . در پایین چال یک راه آب تعبیهه می شده و آب حاصل از ذوب یخها از طریق آن به چاهی منتقل می گردیده . در دور تا دور مخزن یک سکو جهت رفت و آمد وجود دارد . بعد از سکو ، پوسته ی قطور گنبد قرار گرفته است. گنبد از نوع دور چین بوده و از خشت خام ساخته شده است. به جهت مقاومت و ایستایی بهتر گنبد و همچنین کاهش هزینه ساخت آن ضخامت پوسته ی گنبد از پایین به بالا کاهش می یافته تا وزن گنبد کمتر شود و مرکز ثقل آن در ارتفاع پایین تری قرار گیرد و همچنین مصالح و نیروی بدنی کمتری صرف احداث آن شود . نمای پله ای سطح خارجی گنبد به همین خاطر است که خود یک مزیت جهت تعمیر و نگهداری گنبد های عظیم یخدان ها بوده است. زیرا هر ساله می بایست یک لایه کاهگل بر روی سطح خارجی گنبد کشیده شود تا آنرا در مقابل بارندگی ، تابش آفتاب و تغییرات جوی حفظ کند . معمولا در سمت شمال گنبد دیوار سایه انداز قرار داشته است. اغلب یخدان ها دارای دو در بوده اند یکی در قسمت شمال بین منطقه ی یخ بند و چال و دیگری در سمت جنوب یخدان به جهت خارج ساختن یخ ها در مواقع مورد نیاز . در زمستان از درب شمالی استفاده می شده و یخ را از یخچال یا یخ بند به درون یخدان می آوردند و از طریق شیبی که بین در و چال در موقع ساخت در نظر می گرفتند یخ را به داخل یخدان سر می دادند . در مواقعی که از درب ها استفاده نمی شد آنها را با یک تیغه خشت و گل مسدود می کردند . در سمت جنوبی داخل چال یک راه پله وجود داشته تا یخدار بتواند به لایه ی پایین تر دسترسی داشته باشد.ارتفاع بسیار بلند یخدان ها ، به این دلیل بوده که در طی روز های تابستان ، هوای گرم در قسمت بالاتری قرار گیرد و سطوح پایین تر خنک تر باشد . پاشیدن کاه یا قرار دادن یک لایه حصیر بین لایه های یخ به این جهت بوده ، زمانی که قطعات خرد شده و کوچک یخ را درون یخدان می ریختند آب بر روی آنها می پاشیدند تا یخ های شکسته شده به صورت یکپارچه در آید سپس روی آن حصیر قرار می دادند و یا یک لایه کاه می ریختند و پس از آن لایه ی بعدی یخ را شروع می کردند بدین ترتیب یک لایه حصیر و یا کاه بین هر دو لایه یخ قرار می گرفت و در تابستان در هنگام فروش یخ ، شکستن و برداشتن هر لایه آسان تر بوده تا اینکه بخواهند یخ کل استخر را بشکنند ، در ثانی هر لایه یخ را که می خواستند بردارند ، لایه کاه زیر آن عایقی بوده برای بقیه یخ ها.

یخدان زیر زمینی:

نوع دیگر یخدان در نواحی شمال مرکزی ایران از جمله تهران ، ساوه و مناطق شمال غرب کشور همچون زنجان ، همدان و تبریز ساخته می شده که عملکرد آن مانند یخدان گنبدی بوده ولی شکل کالبدی آن متفاوت است. بخش عمده ای از بدنه ی این گونه یخدان ها در داخل زمین 4قرار می گرفته و دیوار های قطور آن با سنگ لاشه و یا آجر و ملات های ماسه آهک و ساروج ساخته می شده و سقف غالبا آجری آن از نوع طاق و تویزه و یا طاق آهنگ بوده است. در این یخدان ها بین لایه های یخ را با کاه می پوشاندند زیرا اقلیم این مناطق نسبتا سرد است و یخ درون یخدان تا تابستان به صورت منجمد باقی می مانده است.

یخدان بدون طاق

این یخدان بدون طاق بوده و در اصفهان بنا شده است . این نوع یخدان دارای دیواری به ارتفاع 4 تا 5 متر و به طول 12 متر بوده است. در سمت شمال این دیوار یک استخر به عمق 5 تا 6 متر در طول 12*5 متر می ساختند و یخ را مانند روشی که در قسمت اول همین فصل توضیح داده شد ، در طی شب تهیه می کردند و در هنگام سحر ، آنرا به داخل یخدان انتقال می دادند.لازم به ذکر است که در مناطق جنوبی کشور که دمای هوا در شب به ندرت به زیر صفر می رسد ، یخدان وجود نداشته. در سواحل دریای خزر نیز به سبب رطوبت هوا و نوسان بسیار کم درجه حرارت در طی شبانه روز یخدان وجود نداشته است برخلاف آب اکثر آب انبار ها که گوارا و بهداشتی بوده ، یخ یخدان ها چنین خصوصیتی نداشته ، به دلیل اینکه یخ در محیط باز یخچال تهیه شده و کرتها و یا چال های یخچال در داخل خاک کنده می شده و هیچگونه اندودی روی خاک کشیده نمی شده. بنابراین یخ یخچال ها در داخل خاک کنده می شده و هیچگونه اندودی روی خاک کشیده نمی شده . بنابراین یخ یخچالها خالی از خاک و خاشاک نبوده است و فقط به دیل اینکه مدت زمان انجماد آن کند تر از یخچال های برقی امروز بوده و املاح معلق داخل آب به تدریج ته نشین می شده یخهای سنتی بسیار شفاف و بلوری بوده است با ظهور یخچال های نفتی و پس از آن یخچال های برقی ، یخچال های سنتی به تدریج منسوج شدند ، در صورتی که همانگونه که در فصل قبل ذکر شده با وجود آب لوله کشی شهری ، هنوز بعضی از آب انبار های قدیمی در نواحی حاشیه ی کویر و استان سمنان می باشند و مورد استفاده قرار می گیرند .در حال حاضر تعداد انگشت شماری از یخچال ها و یخدان ها در شهر های استان و به طور کلی در شهر های ایران باقی مانده است . همچنین تعداد معدود از یخچال های باقی مانده هم مخروبه شده و مخزن آنها اکثرا انباری جهت تخلیه زباله شده است .

در خاتمه

با استفاده از لغت نامه ی دهخدا برخی از لغات مرتبط با یخچال که با منسوخ شدن یخچال از فرهنگ روز مره مردم خارج شده ذکر می شود .
یخچالی : رئیس یا صاحب یا مستأجر یخچال.
یخچال بان : آنکه مراقبت و نگهبانی یخچال را بر عهده دارد.
یخچال دار : کسی که به بستن آب در زمین های یخچال برای یخ زدن و ریختن قطعات یخ بسته در گودال های یخچال و نگهداری آن اشتغال دارد.

پاسخ: یخچال ها و یخدان ها