بادگیر ها

بادگیر

بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیر ها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود.

ساختار بادگیر

بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفع‏تر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانههای کویری به نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد ــ گاهی اوقات تا ۵ در ــ به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند.

بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده‌است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌است، به چند بخش تقسیم می‌شود.

کارکرد بادگیر

بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد.بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بودهاند. نحوهٔ کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار می‏کرده‏اند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می‌شد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر می‌شده است و سپس باد سرد وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاقها می‌شده است. در بعضی از عمارتهای قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای دربسته‌ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالانهایی داشت ــ مانند کانالهای کولر ــ که باد خنک از این دالانها وارد اتاقهای خانه می‌شد و این امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت. از استفاده‌های دیگر بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها بود. بیشترین تعداد بادگیرها را در دشتهای خشک و سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانه‏های خلیج فارس می‏توان مشاهده کرد . در ساخت بادگیرها از توانایی‏های معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته شده؛ به گونه‏ای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده می‏کنند، جزیی از ساختمان‏های زیبای چشمگیر نیز به شمار می‏آیند.رهگذران با عبور از کوچه‏های شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره می‏گیرند.

بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده‌اند

انواع بادگیر

نوع اول بادگیر:

بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند .
در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد .
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.

نوع دوم بادگیر:

نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.

نوع سوم بادگیر:

سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده).
در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.

نوع چهارم بادگیر:

باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها ( سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است.

نوع پنجم بادگیر:

این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.

نوع ششم بادگیر:

بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار ( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتهای داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.

یزد را از دیرباز شهر بادگیرها نامیده اند زیرا بر فراز هر خانه ای در این شهر بادگیری بود که گرمای سوزان تابستانهای یزد را به نسیمی دل انگیز در اتاق موسوم به اتاق زیر بادگیر تبدیل می کرد اما این بادگیرها این روزها یکی یکی به باد می روند.

به گزارش بنانیوز (BanaNews.ir) زندگی ماشینی در روزمرگی انسانها تا جایی پیش رفت که امروز حتی نمادهای شهرها نیز دستخوش این نوع از زندگی شده اند و بر فراز بام خانه های یزد دیگر اثری از بادگیر نیست.

بادگیرها در واقع برج هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه ها ساخته می شد و علاوه بر خانه ها در بالای آب انبارها و دهانه معدن ها نیز کاربرد داشت.

در خانه ها هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه هم کف یا زیرزمین ها فرستاده می شود.

بادگیرها بر فراز آب انبارها برای تهویه هوا و خنکی آب ساخته می شد که نمونه های آن در یزد بسیار است

اولین بادگیرها که نماد معماری ایرانی به شمار می روند در یزد و کرمان خودنمایی کردند و پس از آن شهرهایی که آب و هوای مشابه کرمان و یزد داشتند به تدریج از بادگیر برای تهویه هوا استفاده کردند و امروز زیباترین، بلندترین و قدیمی ترین بادگیرها در باغ دولت آباد یزد، بازار بزرگ کرمان، سیرجان و بندرعباس، لارستان، قشم و چابهار قابل مشاهده هستند.

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است.

در این شهر، مرتفع ‌ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد به ارتفاع ۳۳٫۸ متر وجود دارد که این بادگیر شهرتی جهانی دارد.

گرچه بادگیرها به دست استاد بناهای قدیمی ساخته شده اند اما تحقیقات یک گروه دانشگاهی در یزد نشان داده که ساخت بادگیرهای یزد کاملا مهندسی است و مساحت زیربنای خانه، مساحت حیاط، اندازه حوض درون حیاط، عمق قنات و زیر زمین خانه، پشت یا رو به آفتاب بودن ساختمان و موقعیت جغرافیایی ساختمان در اندازه، ارتفاع و پهنی بادگیر ساخته شده اهمیت داشته و هیچ بادگیری بدون توجه به این عوامل ساخته نمی شد.

این سازه های مهندسی و مفید که زمانی پناهگاه ظهرهای گرم تابستان و بهانه ای برای دور هم جمع شدن اهالی خانه های سنتی یزد بود، این روزها به دلایل مختلفی در حال تخریب هستند و حتی در بافت تاریخی یزد بادگیرها هر روز به تلی از خاک تبدیل می شوند.

بادگیرها قربانی معماری وارداتی می شوند

سازندگان بناهای امروزی بنا به درخواست مالکان به ساخت بناهای رومی روی آورده اند که البته این نوع از بناها نیز سالهاست که به گذر زمان سپرده شده و به اصطلاح عوام “دمده” شده اما معلوم نیست چرا اغلب صاحبان خانه های تاریخی یزد به ساخت این نوع از نماها اقبال نشان می دهند و یک به یک سر بادگیرها را می برند و قربانی معماری وارداتی می کنند.

یکی از کارشناسان میراث فرهنگی در این زمینه اظهار داشت: رطوبت و تمایل صاحبان خانه های دارای بادگیر هم اکنون یکی از اصلی ترین عوامل تخریب بادگیرهای شهر یزد است.

رطوبت با وارد کردن آسیب به دیواره بادگیرها، این سازه را به تدریج سست می کند و صاحبان این بنا برای در امان ماندن خانه های خود، به یکباره به تخریب آن می پردازند.

یک کارشناس میراث فرهنگی:

امیرحسین ترک زاده در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: رطوبت با وارد کردن آسیب به دیواره بادگیرها، موجب سستی و تخریب تدریجی آن می شود و صاحبان املاک نیز برای رهایی از خطر ریزش این سازه بلند آن را یکباره تخریب می کنند.

وی افزود: علاوه بر این، تخریب هر یک از خانه های بافت تاریخی که در جوار یک بادگیر باشد، موجب سستی پایه آن خواهد شد و در نهایت به تخریب بادگیر نیز منتهی می شود.

ترک زاده یادآور شد: در خانه های قدیمی و بعضا تاریخی یزد به دلیل نوع خاص معماری از ناودان استفاده نمی شود و به همین دلیل از نوعی تغار بر روی پشت بام برای جمع کردن آب باران استفاده می شود که در هنگام بارانهای شدید، پر و سر ریز شدن این تغار موجب ایجاد آسیب به دیوار بادگیر می شود.

آثار تخریب تدریجی بادگیرها بر اثر رطوبت

وی با برشمردن عوامل تخریب بادگیرهای شهر یزد اظهار داشت: رطوبت موجود در جداره بالایی سازه بادگیر اگر در نهایت به پی برسد، کل بادگیر را فرو خواهد ریخت، علاوه بر این تخریب دیواره پشت بند بادگیر نیز موجب ریزش بادگیر خواهد شد.

آمار دقیقی از تعداد بادگیرهای یزد در دست نیست

گرچه بادگیرها به دلیل تعدد در شهر یزد،‌ این شهر را به شهر بادگیرها معروف کرده است اما با این همه، آمار دقیقی از تعداد بادگیرهای موجود در این شهر در دست نیست.

چندی پیش طرح شمارش بادگیرها در یزد آغاز شد اما فرجامی نامعلوم داشت و در اجرای آن توقفی چهار ساله حادث شد و تاکنون نیز هنوز خبری از ادامه اجرای آن نیست.

طرح شمارش بادگیرها که شناسنامه دار شدن این سازه ها، آمار دقیق و اقدامات مورد نیاز برای نگهداری آنها را در بر می گرفت، توقفی چهار ساله دارد.

در این طرح قرار بود علاوه بر شناسنامه دار کردن بادگیرها و به دست آوردن آمار دقیقی از آنها، اقدامات مرمتی برای حفظ و نگهداری آنها انجام شود اما انگار این طرح نیز به سرنوشت خود بادگیرها دچار شده است.

اجرای این طرح کورسوی امیدی برای حفظ این نماد کهن معماری بود اما به نظر می رسد بادگیرها باید همچنان یکی یکی قربانی شوند و در انتظار اجرای طرح در شاید وقتی دیگر بمانند.

رئیس دانشکده معماری دانشگاه یزد نیز در مورد بادگیرها به خبرنگار مهر گفت: برای محافظت و مراقبت از بادگیرهای شهر یزد لازم است آمار دقیقی از ساختمانهایی که در معماری خود از بادگیر استفاده کرده اند به دست آورد.

لازم است برای نماد معماری ایرانی پرونده کامل و جامعی تشکیل شود

دکتر کاظم ماندگاری افزود: به هر حال شهر یزد را با بادگیرهایش می شناسند و بادگیر بخش مهمی از هویت و نماد این شهر است و لازم است که برای این نماد معماری ایرانی در یزد یک پرونده کامل و جامع تشکیل شود.

وی بیان داشت: پیش از این طرح شمارش و ثبت بادگیرهای یزد در دست اجرا و انجام بود که من از سرنوشت آن خبر خاصی در دست ندارم اما امیدوارم به سرانجام رسیده باشد.

ماندگاری یادآور شد: در مطالعاتی که برای اجرای طرح شمارش و ثبت بادگیرهای یزد انجام شد قرار بود با اجرای آن علاوه بر آمار تعداد بادگیرها جزئیات دقیقی از جایگاه، ارتفاع، حجم و نحوه معماری هر بادگیر نیز به ثبت برسد.

بادگیرهای تخریب شده در جوار اداره میراث فرهنگی استان یزد

رئیس دانشکده معماری دانشگاه یزد با بیان اینکه قرار بود برای بادگیرهای یزد شناسنامه صادر شود، اظهار داشت: البته به منظور گونه شناسی باگیرهای یزد اقدامات خوبی تاکنون صورت گرفته است اما لازم است برای محافظت بهتر از این نماد معماری ایرانی در یزد، تعداد و آمار دقیقی نیز به دست آید.

در حالی که بادگیرهای یزد یکی یکی در حال ناپدید شدن هستند به نظر می رسد لازم است میراث فرهنگی وارد عمل شود و اقدامی در این راستا انجام دهد البته تاکنون بی تفاوتی در این زمینه سبب شده حتی بادگیرهایی که در نزدیکی میراث فرهنگی و محل عبور و مرور گردشگران است نیز سر بریده شوند اما دیگر وقت آن رسیده برای نجات بادگیرهای بافت تاریخی شاهد عکس العملی از سوی متولیان امر باشیم تا نام روزی فرا نرسد که یزد دیگر شهر بادگیرها نباشد.
در شهر یزد تمامی بادگیر‌ها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیر‌ها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، باد‌های کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبورند که بادگیر‌های خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، باد‌های کویری کمتر جریان دارد و می‌توان بادگیر‌های مرتفع چند طرفه احداث نمود.

بادگیر آب انبار نایین
برخی از بادگیرهای مشهور عبارتند از: بادگیر عمارت بروجردیها در کاشان، بادگیر عمارت عباسیون (عباسیها) درکاشان، این بادگیر پائینتر از سطح حیاط بود، بادگیر عمارت طباطبایی در کاشان، بادگیر عمارت دولت‏آباد در یزد که با ارتفاع ۱۸ متر بلندترین بادگیر موجود است. بادگیرهای آب انبار شیش بادگیری در یزد که همانطور که از نام آنها پیداست ۶ عدد میباشد.عمارت بادگیر، نگین مجموعه کاخ گلستان، بنایی متعلق به دوران سلطنت فتحعلی شاه که در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه با تصرفات عمده‏ای که در آن انجام گرفت به شکل امروزی درآمد. وجه تسمیه این بنا به علت وجود برجهای بادگیر به منظور تولید هوای خنک، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلی بوده است. در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشی‏های معرق، آبی، زرد و سیاه با قبه‏های زرین در چهار گوشه آن باعث خنک شدن هوای حوضخانه، تالار و اطاقها می‏شود.