روشهای مختلف عصاره گیری و معایا و مزایای آن

روشهای مختلف عصاره گیری و معایا و مزایای آن

روش ماسراسیون ( خیساندن )

براي انجام این روش گیاه خرد شده را در ظرفی که از جنس مناسب باشد ( شیشه، استیل، چینی و غیره ) داخل نموده و مقدار ذکر شده از حلال را بر روي آن می ریزند. براي اینکه از تغییرات شیمیایی، در اثر فعل و انفعالات شیمیایی حاصل از تابش نور بر روي مواد متشکله گیاهی، جلوگیري شود عمل عصاره گیري را در مکانی که از تابش مستقیم خورشید محفوظ است، انجام و با محکم کردن درب ظرف عصاره گیري از تبخیر حلال جلوگیري می نمایند. عمل عصاره گیري را ضمن تکان دادن و یا همزدن مکرر 5 روز تمام در حرارت اتاق ادامه داده و بعد از این زمان که تعادل غلظت مواد موجود در حلال و بافت گیاهی برقرار گردیده است، عمل عصاره گیري را خاتمه داده و سپس عصاره حاصل را صاف نموده و باقیمانده گیاهی را با دستگاه پرس تحت فشار قرار میدهند. در خاتمه عصاره ها را با هم مخلوط و جهت ته نشین شدن رسوبات و کدورت حاصل 5 روز تمام در حرارت کمتر از 15 درجه سانتی گراد نگهداري نموده و سپس با احتیاط از تبخیر شدن حلال آن را صاف و در صورت لزوم براساس میزان مواد موثره، عصاره را تنظیم می نمایند. از مزایاي روش ماسراسیون این است که این روش بدون به کار بردن دستگاه ها و ابزار هاي پیچیده و در یک محیط کار محدود قابل انجام بوده و با به کار بردن حلال هاي یکنواخت می توان به کمک این روش عصاره هایی با میزان مواد موثره یکنواخت به دست آورد. از معایب این روش، زمان طولانی انجام عصاره گیري می باشد که می تواند موجب از بین رفتن مواد دارویی در باقیمانده گیاهی گردد. روش ماسراسیون را باید هنگامی به کار برد که گیاه مورد عصاره گیري داراي مقدار کم یا فاقد مواد غیر محلول سلولی باشد.

روش پرکولاسیون

با این روش می توان عمل عصاره گیري را به طور کامل انجام داد. براي انجام این روش از دستگاه پرکولاتور که اغلب به صورت استوانه اي یا قیفی ساخته شده، استفاده می گردد. در انتهاي این ظرف یک شیر مناسب تعبیه شده است که به وسیله آن می توان به خوبی سرعت خروج عصاره تهیه شده را تنظیم نمود. در کل نسبت ارتفاع پرکولاتور به میزان پودر گیاهی مورد عصاره گیري 5 به 1 می باشد.به طور کلی شکل استوانه اي ظرف باعث تسهیل در عمل تخلیه پرکولاتور می گردد. جهت انجام عصاره گیري داروهاي گیاهی خرد شده را قبل از داخل کردن به پرکولاتور با 30 درصد از حلال مورد نظر مرطوب نموده و توده حاصل را دو ساعت تمام به حال خود باقی می گذارند. این عمل از خشک شدن و شکاف برداشتن محتویات گیاهی داخل پرکولاتور در مراحل بعد جلوگیري می نمایند. باید توجه داشت که به این ترتیب مقدار اضافه حجم در توده حاوي دارو ایجاد می شود که در غیر این صورت این عمل در داخل پرکولاتور باعث آسیب رساندن به ظرف می شود. داروي گیاهی مرطوب شده را سپس از طریق غربال هاي مخصوص به صورت یکنواخت داخل پرکولاتور می نمایند. بدین ترتیب در اثر خیساندن اولیه، دیواره هاي سلولی براي پذیرش حلال عصاره گیري آماده می شود. ضمن وارد کردن یکنواخت مواد گیاهی به داخل پرکولاتور فشار ملایمی هم بر روي توده گیاهی وارد می نمایند. روي سطح گیاهان مرطوب را با کاغذ صافی پوشانده و با چند استوانه شیشه اي از جا به جا شدن ذرات گیاهی بر روي آن جلوگیري می کنند. باید توجه داشت که قبل از وارد کردن محتویات گیاهی به پرکولاتور بر روي صفحه مشبک که در انتهاي تحتانی پرکولاتور قرار دارد لایه اي از پنبه قرار داد. سپس بقیه حلال را بر روي توده گیاهی اضافه نموده و سعی می نمایند که حلال به طور یکنواخت در کل توده گیاهی نفوذ کند. در هنگام وارد کردن حلال بر روي توده گیاهی باید توجه داشت که شیر پرکولاتور باز باشد، تا هواي داخل پرکولاتور کاملا خًارج گردد. به محض اینکه اولین قطرات عصاره شروع به خارج شدن نماید شیر را بسته و براي مدت 24 تا 48 ساعت عمل پرکولاسیون را در حالی که حلال به طور کامل روي توده گیاهی را پوشانده باشد ادامه می دهند. در طول این مدت عمل تورم تکمیل شده و عمل ماسراسیون بینا بینی انجام می پذیرد. بعد از این مدت می گذارند ضمن ورود مرتب حلال از بالا عصاره قطره قطره از پرکولاتور خارج گردد. سپس سرعت خروج عصاره را بین 4 تا 6 قطره در هر دقیقه به نسبت هر 100 گرم از پودر گیاهی مورد عصاره گیري تنظیم می نمایند. باید در نظر داشت عصاره اي که در ابتدا از پرکولاتور خارج می شود حاوي مقادیر زیادي از مواد متشکله موجود در گیاه بوده و تدریجا عًصاره خارج شده رقیق تر می گردد.

روش سوکسله

این طریقه که توسط دانشمند معروف سوکسله 11 ابداع شده است که در حقیقت یک عمل پرکولاسیون مداوم میباشد. در این روش ماده گیاهی را در محفظه اي 12 که اکثرا اًز جنس کاغد تهیه می شود قرار داده و داخل دستگاه سوکسله وارد می نمایند. در این حال با تبخیر مرتب حلال از بالن تحتانی، به طور مداوم حلال خالص بر روي ماده گیاهی قرار گرفته و موجب خروج کامل مواد موثره از درون سلول هاي گیاهی می گردد. با این دستگاه فقط میتوان از حلال هاي خالص فرار و یا مخلوطی از حلال هایی که داراي نقطه جوش پایینی هستند استفاده نمود. از این روش به طور کلی براي تهیه عصاره ها در مقیاس آزمایشگاهی و به منظور اهداف کنترل استفاده می گردد.
در ادامه روش صنعتی عصاره گیري از گیاهان داروئی شرح داده می شود:
در طی فرایند عصاره گیري، ریشه ها پس از ورود به کارخانه خرد شده و سپس به کمک آب (یا سایر حلال ها) و حرارت عصاره گیري می شوند که مراحل عملیات با توجه به گوناگونی ماشین آلات ساخت شرکتهاي مختلف سازنده تا حدودي شبیه به هم بوده و تقریبا بشرح زیر است :

الف- آماده سازي ریشه

ریشه ها از نقاط مختلف جمع آوري و به کارخانه حمل گردیده ،سپس ریشه ها در کارخانه انباشته شده که اصطلاحا به آن کوپه می گویند. سپس در مجاورت آفتاب و هواي گرم تابستان به مدت دو ماه قرار گرفته تا کاملا خشک شود سپس ضایعات ریشه و سر شاخه ها حذف گردیده، ریشه هاي تمیز شده به انبار حمل می گردند. پس از تخلیه ریشه ها آنها را در سطح انبار پهن نموده و با رفت و آمد کمپرسی و لودر بر روي ریشه ها باعث خرد شدن ریشه می شوند تا ریشه هاي نرم شده بهتر در آسیاب خرد شوند.
ریشه ها توسط تسمه نقاله بر روي سرند ریخته شده و گرد و خاك آنها گرفته می شود. سپس توسط نوار نقاله به آسیاب منتقل گردیده و بصورت قطعات یک اینچی خرد می گردند. ریشه هاي خرد شده پس از انتقال به انبار توسط کارگران در کیسه هاي پنجاه کیلوئی جمع آوري می گردند. سپس کیسه هاي پنجاه کیلوئی توسط تسمه نقاله براي خوراك یا تغذیه دستگاه استخراج کننده فرستاده می شوند.

ب- دستگاه استخراج کننده

دراین مرحله کیسه هاي حاوي ریشه در دستگاه استخراج کننده ریخته می شوند و به مدت 2 الی 2/5 ساعت توسط نیروي بخار آب در درجه حرارت 200 الی 250 درجه سانتیگراد جوشانده میشود تا شیره ریشه گرفته شود. جنس این دستگاه از استیل فشرده است و شیره حاصله در آن پس از سپري شدن 2/5 ساعت در یک تانک تصفیه، تخلیه می گردد.

ج) تانک تصفیه

تانک تصفیه در حدود 2/5 ساعت شیره تولیدي خود را نگه می دارد. در این تانک توري بسیار ظریفی وجود دارد تا شیره از آن عبور نموده وتفاله احتمالی موجود درآن گرفته شود. شیره جهت تصفیه بهتر براي مرحله دوم فیلتر می گردد.

د) دستگاه تبخیر کننده

شیره از صافی دیگري عبور داده شده و به دستگاه تبخیر کننده ریخته می شود. شیره دریافتی حدود 300 درجه سانتی گراد حرارت داده شده ( نیروي بخار ) که اجراي این عمل باعث می گردد تا شیره سبک به شیره سنگین تبدیل گردیده و تا حدود 40 – 50 درصد آب از آن گرفته شود. شیره بدست آمده به دستگاه اسپري درایر جهت پودر شدن منتقل می گردد.

ه) دستگاه اسپري درایر

شیره از دستگاه تبخیر کننده بوسیله پمپ براي تغذیه یا خوراك فرستاده می شود. سپس بوسیله حرارت خشک ( گرما ) وخارج نمودن بخارات از دستگاه اسپري درایر شیره به پودر تبدیل می شود و براي سیلو یا تانکر ذخیره پودر فرستاده می شود. پودرهاي حاصله در کیسه هاي 50 کیلوگرمی در دو پوشش نایلون و پلی پروپیلن ریخته و بسته بندي می گردد.

استاندارد ملی شماره 7167 : تانن ها تهیه محلول عصاره هاي (جامد، خمیري و پودر شده) تاننی گیاهی آیین کار
استاندارد ملی شماره 7248 : اسانس ها و عصاره هاي معطر- اندازه گیري پس ماند بنزن – روش آزمون
استاندارد ملی شماره 1619 : روش اندازهگیري عصاره محلول در آب سرد , در ادویه و چاشنی
استاندارد ملی شماره 1362 : روش اندازهگیري عصاره الکلی در ادویه و چاشنی
استاندارد ملی شماره 1031 : اندازه گیري عصاره اتري غیر فرار در ادویه وچاشنی ها
استاندارد ملی شماره 2343 : عصاره شیرینبیان
کلیه استانداردهاي فوق از طریق سایت موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به آدرس
قابل دسترسی می باشند. (www.isiri.org)

(ISO) سازمان استاندارد جهانی ·
ISO ٤٧١٤:١٩٩٨ Essential oil and aromatic extracts – Determination of
residual benzene content.
ISO/R ll٠٨: Spices and Condiments Determination of NON-Volatile
Ether Extract.
ISO/R ٩٤٠: spices and condiments determination of alcohol soluble
extract.
ISO/R ٩٤١: Spices and condiments Determination of cold water
soluble extract.

(ASTM) انجمن آمریکا براي آزمایشو مواد ·

١- ASTM D٤٩٠٣ Test Method for Total Solid and Water in Vegetable
Tanning Material Extracts.
٢- ASTM D٤٩٠٥: ١٩٩٩ Standard Practice for Preparation of Solution of
Solid, Pasty and Powdered Vegetable Tannin Extracts.
٣- ASTM D ٦٤٠٥: ١٩٩٩ Standard Practice for Extraction of Tannins