چه رابطه ای میان عزم و توکل وجود دارد؟
چه رابطه ای میان عزم و توکل وجود دارد؟
توکل در لغت
«توکل» در لغت به معنای واگذار کردن کار خویش به دیگری است. این کلمه مصدر باب تفعل، از ماده «وکل» می‌باشد. که به دو معنای ولایت پذیری «توکلت لفلان» به معنای «تولیتُ» و اعتماد کردن به دیگری «توکلت علیه» یعنی «اعتمدتُه» به کار رفته است.
باهم به مقایشه کامل عزم و توکل می پردازیم.
مقاله عزم و توکل
معنی اصطلاحی توکل
صاحب نظران در معنای اصطلاحی آن می‌گویند: توکل به خداوند یعنی واگذاری امور به حق و نیز وکیل، به معنای حفیظ و نگه‌دارنده و سرپرستی می‌باشد.
مفهوم توکل در قرآن
این مفهوم در منطق قرآن به معنای اعتماد کردن بر خدا و او را ولی و وکیل خود قرار دادن است و بر اثر آن، از حجم مشکلات و انبوه موانع نهراسیدن، که این یکی از نشانه‌های ایمان است و از عوامل پیروزی و موفقیت در مبارزه‌ها به شمار می‌آید.
به عبارت دیگر مفهوم «توکل» در آموزه‌های قرآن این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد و به گوشه‌ی انزوا بخزد و بگوید: تکیه گاه من خداست، بلکه مفهوم «توکل» این است که هر گاه انسان نهایت تلاش و کوشش خود را به کار بست و نتوانست مشکل را حل کند و موانع را از سر راه خود کنار بزند، وحشتی به خود راه ندهد و با اتکاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاک و قدرت بی‌پایان او ایستادگی به خرج دهد و به جهاد و کوشش پیگیر خود ادامه دهد؛ حتی در جایی هم که توانایی دارد، خود را بی‌نیاز از لطف خدا نداند چرا که تمام قدرت‌ها از جانب اوست.
به عبارت دیگر «توکل» نوعی تقویت اراده و نیرو بخشی است. دین مقدس با پیش بینی آن، انسان را از ناامید شدن و کناره‌گیری کردن از فعالیت نجات داده و آن را وسیله‌ای برای تقویت کردن انگیزه و روشن شدن امید در درون انسان قرار داده است.
توکل در آیات
در آیات متعددی از «توکل» سخن به میان آمده است که با بررسی برخی از این موارد، نکات تازه‌ای به دست می‌آید.
الف. خداوند متعال در سوره‌ی آل عمران آیه‌ی ۱۵۹ می‌فرماید:
«… فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ»
نکته‌ها:
۱. همان طور که آیه تصریح دارد خداوند، پیامبر خود را بعد از مشورت کردن با اصحاب و مصمم شدن بر انجام آن، مأمور به توکل و اعتماد بر خداوند می‌کند. به عبارت دیگر در انجام هر کار مخصوصاً کارهای مهم بعد از انجام مقدمات، مانند مشورت کردن و مصمم شدن بر رأی خاص برای پیشبرد کار لازم است بر خداوند توکل شود، تا در بین راه سستی و بی‌میلی دامن‌گیر انسان نشود؛ یعنی خداوند با تشریع توکل خواسته است در امور مهم راه ورود دو دلی و احتمال عدم موفقیت را که خود وسیله‌ای برای سستی در انجام عمل است ببندد نه آنکه اصل فعالیت را از انسان بگیرد.
۲. نکته‌ی دیگری که از آیه به دست می‌آید آن است که خداوند با این بیان می‌خواهد روح توحید در افعال را نیز در مخاطب زنده کند. و به او بفهماند که ولو این که مشورت کرده‌ای و تصمیم قاطع نیز گرفته‌ای هیچ گاه خداوند را در انجام عمل فراموش نکن.
۳. و از این آیه استفاده می‌شود که از جمله اموری که باعث جلب محبت خداوند می‌شود توکل است. (ان الله یحب المتوکلین)
ب. در سوره‌ی نمل آیه‌ی ۷۹ می‌فرماید:
«فَتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّک عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ» «پس بر خدا توکل کن که تو بر حق نمایان استواری»
این آیه و آیات قبل در بیان مسئله‌ی حق ستیزی کافران، و عدم توجه به بیانات پیامبر اکرم(صلي الله و عليه و آله) می‌باشد.
خداوند، پیامبر(صلي الله و عليه و آله) را از این که به خاطر دشمنی کفار سست شود باز می‌دارد و می‌فرماید: از آن جا که تو بر حق هستی و فعالیت تو حق است نباید از دشمنی کفار سستی به خود راه دهی بلکه در همین مسیر تلاش کن و پیشرفت کارها را به خدا واگذار!
چند نکته
۱. توکل بر خداوند تنها در مسیر حق، دارای معنا و ثمر بخش است. این معنا از تعلیل «انک علی الحق» استفاده شده است.
۲. توکل بر خداوند، رها کننده‌ی انسان از تنگنای توطئه‌های دشمنان می‌باشد.
این برداشت با توجه به سیاق آیات است که بیان کننده‌ی ارتباط این آیه و آیات قبل می‌باشد به ویژه آیه‌ی «و لاتکن فی ضیق مما یمکرون… فتوکل علی الله…»
۳. این آیه بیانگر آن است که تمام انسان‌ها حتی پیامبر(صلي الله و عليه و آله) در ایفای وظایف خود مامور به توکل بر خداوند هستند.
در مورد توکل آیات دیگری نیز وجود دارد که برای آگاهی بیشتر می‌توانید به آنها مراجعه کنید.
تحقیقات علمی در رابطه با توکل
توکل و امیدواری
در اینجا نتیجه‌ی تحقیقی را که در مورد «رابطه‌ی میان توکل و امیدواری» انجام گرفته است حکایت می‌کنیم:
آقای بوالهری و همکاران او (۱۳۷۹) با به کارگیری آزمون خود ساخته توکل: ۴۰۸ نفر (۲۳۴ نفر مرد و ۱۷۴ زن) از دانشجویان رشته پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران ـ تهران را که در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به تحصیل بودند به صورت تصادفی انتخاب کردند و با استفاده از پرسشنامه نشانگان استرس ـ که در سه بُعد «نشانگان جسمانی»، «نشانگان روانی» و «نشانگان شناختی» ساخته شده بود ـ مورد بررسی قرار دادند. پژوهشگران دریافتند که بین نشانگان روانی (P<0/001 و 21/0 = r) و [[شناخت استرس]] (P<0/001 و 22/0 = r) در بین افراد همبستگی منفی و معناداری وجود دارد و میزان همبستگی نشانگان جسمانی استرس (11/0- = r) و توکل به خدا پایین و غیر معنادار می‌باشد.
توکل و صبر
در تحقیقات دیگر نیز نشان داده شده است که میان «اقدام متوکلانه»، با «صبر و تحمل» همبستگی خاص وجود دارد که این معنا در آیه‌ی زیر به تصویر کشیده شده است:
«وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکلِ الْمُتَوَکلُونَ» «حتما صبر خواهیم كرد بر آن چه ما را آزار دادید، و توکل کنندگان باید بر خدا توكل كنند.»
عزم
«عزم» در لغت، به معناى «تصمیم محکم» است و گاهى به هر چیز محکم نیز عزم گفته مىشود.
«العَزْمُ و العَزِیمَةُ: عقد القلب على إمضاء الأمر». واژه «عزم» به طورى که راغب گفته، عبارت است از تصمیم قلبى بر گذراندن و خاتمه دادن به کارى.
«العَزْمُ: الجِدُّ. عَزَمَ على الأَمر … و اعْتَزمَ علیه: أَراد فِعْلَه»؛ عزم یعنی جدیت. عزم برکاری گرفت؛ یعنی انجام آن کار را اراده کرد.
«العزم، هو القصد الجازم، أى مرتبة شدیدة من القصد، و هو قبل الإرادة. و القصد الجازم هو الشدید الأکید کیفا و امتدادا و دواما بحیث یوجب تحقّق ارادة العمل و استدامته. و العزم فی الفرائض و الوظائف من أهمّ الأمور، و هو یتحصّل من الایمان القاطع، و ما لم یبلغ الایمان حدّ الثبوت و الیقین: لا یتحصّل العزم»؛ عزم تصمیم جدی برکاری است و آن قبل از اراده است. و منظور از تصمیم جدی آن تصمیمی است که از جهت کمیت، امتداد و دوام به گونه‌ای باشد که موجب تحقق اراده برای انجام کاری شود. عزم در واجبات و وظایف از مهم‌ترین چیزها است و این از ایمان قوی سرچشمه می‌گیرد و ایمان تا زمانی که به حد ثبوت و یقین نرسد، عزم تحقق پیدا نخواهد کرد.
این واژه در قرآن کریم در آیات مختلف به تناسب ذکر شده است و همین معنا از آن اراده شده است؛ مانند:
«فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ»؛ چون تصمیم قلبى بر انجام و امضاى کار گرفتى بر خدا توکّل کن.
«وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» و اگر پایدارى ورزید و پروا پیشه کنید، پس بی‌گمان آن (پایدارى و پروا پیشگى) از تصمیم قاطع به امور است.
«یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»؛ پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مىرسد شکیبا باش که این از کارهاى مهمّ است!
«وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»؛و البته کسى که (با وجود قدرت بر انتقام) صبر کند و درگذرد، حقّا که آن از کارهاى مهم است.
بنابر این، در فرهنگ قرآن عزم به معناى تصمیم محکم، کارهاى شایستهاى که انسان باید روى آن تصمیم بگیرد، و یا به معناى هر گونه کار محکم و قابل اطمینانى است.
این واژه معمولاً در قرآن بعد از ماده صبر آمده و اگر صبر را که همان حبس نفس از انجام امرى است، از عزم دانسته، از این جهت است که عقد قلبى مادام که سست نشده، و این گره دل باز نگشته، انسان بر آن امرى که بر انجامش تصمیم گرفته، و در دل گره زده است، پا بر جا و بر تصمیم خود باقى است، پس کسى که بر امرى صبر مىکند، حتما در عقد قلبىاش و محافظت بر آن جدیت دارد، و نمىخواهد که از آن صرف‌نظر کند، و این خود از قدرت و شهامت نفس است.
یکی از صفات انسان کامل و بر جسته، عزم درکارها است. قرآن به این ویژگی با اشاره به انسان‌های کاملی؛ نظیر پیامبران اولوالعزم(ع) توجه داده و از مردمان خواسته است تا با الگو گرفتن از آنها در این مسیر کمال قرار گیرند.
عزم به معنای قاطعیت و جدیت در عمل، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و عناصر در زندگی است که انسان بدون آن نمی‌تواند کاری را از پیش برد. به این معنا که اگر شخصی با هزاران نفر مشورت کند و با بهره‌گیری از عقول مردم به بهترین و کامل‌ترین اندیشه دست یابد، ولی ناتوان از عمل باشد، شکست خورده است؛ از این‌رو قرآن به پیامبر اسلام(ص) دستور می‌دهد که هرگاه با مؤمنان مشورت کردی عزم کن و کاری را که به یقین و قطعیت در آن رسیدی به طور جدی پیگیر باش. دراین مرحله تنها نیاز به توکل است تا خداوند مددکار تو باشد و به هدف و مقصدی که با این عمل متوجه آن شده‌ای برسی: «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ».
بنابر این، عزم به این معنا است که شخص پس از قطعیت و یقین به درستی کاری، اقدام جدی بر انجام آن داشته باشد و کوتاه نیاید.
از این‌رو از ویژگی‌ها و از عناصر اصلی عزم، صبر دانسته شده است؛ زیرا کسی که در مقام عمل قرار می‌گیرد نباید برای رسیدن به هدف و مقصد کوتاه بیاید و در برابر مشکلات و دشواری‌ها تسلیم شود.
جمع‌بندی موضوع
از آنچه گذشت به دست می‌آید كه «توكل» بر خدا، موجب سستی در كار نشده بلكه تنها پیامد آن استواری در حركت و به دست آوردن نیروی مضاعف در مسیر حركت است.