کسوف یا خورشید گرفتگی یکی از پدیده های طبیعی بسیار جالب در حوزه نجوم است.

کسوف زمانی رخ می دهد که زمین، ماه و خورشید در یک جهت قرار بگیرند به صورتی که ماه در بین زمین و خورشید جای بگیرد و سایه ماه بخشی و یا تمام خورشید که نزدیکترین ستاره به سیاره ما است را فرا بگیرد.

خورشید گرفتگی بعدی در روز 9 مارس 2016 رخ خواهد داد.

خورشید گرفتگی ها به چهار دسته کلی تقسیم می شوند که عبارتند از:

خورشید گرفتگی کامل (کلی)، خورشید گرفتگی مرکب، خورشید گرفتگی جزئی و خورشید گرفتگی حلقوی.

در این قسمت به توضیح هریک از انواع خورشید گرفتگی می پردازیم:

خورشید گرفتگی کامل

این نوع خورشید گرفتگی جزو یکی از زیباترین پدیده های طبیعی محسوب می شود.

این پدیده به طور میانگین هر 18 ماه یکبار رخ می دهد.

این پدیده زمانی رخ می دهد که اندازه ظاهری ماه از دید ساکنان زمین اندکی از اندازه خورشید به علت تفاوت در فاصله بزرگتر به نظر می رسد.

در نتیجه تمام خورشید توسط ماه پوشیده می شود.

در این خورشید گرفتگی کامل دو نوع سایه وجود دارد: سایه کامل که نوعی از سایه است که جلوی تمام نور خورشید را می گیرد. نوع دیگر نیم سایه می باشد این سایه پس از پوشاندن سطح خورشید به دلیل روشن تر بودن مقداری از اشعه های خورشید را نمایان می کند.

در خورشید گرفتگی کامل ماه سایه کامل خود را بر سطح خورشید انداخته و این سایه تنها در چند ساعت می تواند یک سوم از محیط زمین را طی کند.

افرادی که خوش شانس باشند و در منطقه مناسبی از زمین قرار گرفته باشند می توانند تغییر اندازه خورشید و تبدیل آن به شکل هلالی را در اثر وجود سایه ماه بر روی آن مشاهده کنند.

در مدت زمان کوتاه خورشید گرفتگی کامل زمانی که خورشید کاملا با سایه ماه پوشانده می شود می توان یک هاله ی زیبا و باریک را در اطراف خورشید مشاهده کرد.

میتزی آدامز، اختر شناس ناسا که در مرکز تحقیقاتی در هانستویل واقع در آلا مشغول است اظهار داشته است که خورشید گرفتگی کامل تنها برای چند دقیقه شکل می گیرد و طولانی ترین کسوفی که تاکنون رخ داده حدود 7 دقیقه بوده است.

معمولا خورشید گرفتگی کامل بر خلاف خورشید گرفتگی جزئی برای کمتر افرادی قابل مشاهده است چراکه تنها افرادی که در قسمت باریک و طولانی این مسیر قرار داشته باشند قادر به مشاهده آن هستند.

خورشید گرفتگی کامل بعدی در تاریخ ۹ مارس ۲۰۱۶ رخ خواهد داد.

بنابر گفته جیوف گارتی که تحقیقات استاری نایت را بر عهده داشت این کسوف بیش از 4 دقیقه دوام خواهد داشت و از اقیانوس هند آغاز خواهد شد. سایه ماه در ابتدا از ناحیه جزیره سوماترا در اندونزی قابل مشاهده خواهد بود.

سپس از بورنئو، سولاوسی و هالماهرا عبور خواهد کردو پس از آن به اقیانوس آرام خواهد رسید و در شمال هاوایی به پایان خواهد رسید.

کسوف های جزئی در نواحی آسیای شرقی و جنوبی و استرالیای شمالی و غربی و بیشتر نواحی اقیانوس آرام و هاوایی قابل مشاهده خواهند بود.

در قسمت زیر بیشترین مدت زمان کسوف در شهرهای مهم آورده شده است:

داروین 00:47

فیربانک 03:08

گوانگژو 00:58

هوشی مین 00:34

هنگ کنگ 00:58

هونولولو 03:37

جاکارتا 00:22

کوالا لامپور 00:24

مادراس 00:51

مانیلا 00:58

پنوم پن 00:34

سنگاپور 00:24

توکیو 02:09

اشته باشد و تنها نیم سایه وجود داشته باشد.

در این حالت همیشه قسمتی از خورشید قابل مشاهده است. این که چه میزان از خورشید قابل رویت باشد به عوامل و شرایط ویژه ای بستگی دارد.

در نواحی قطبی این اتفاق تنها مدت کوتاهی و به صورت جزئی اتفاق خواهد افتاد.

در برخی نقاطی که از قطب دور هستند اما امتداد مدار نیم سایه قرار دارند تنها قادر به مشاهده لکه ای بر روی قسمت کوچکی از خورشید خواهند بود  و این در حالی است که افرادی که هزاران مایل از مسیر کسوف جزئی فاصله دارند قادر به مشاهده خورشید گرفتگی جزئی خواهند بود.

خورشید گرفتگی حلقوی

این نوع خورشید گرفتگی با کسوف کامل متفاوت است.

در این حالت آسمان تاریک است اما خورشید به طور کامل پوشیده نمی شود و بیشتر بخش مرکزی آن پوشیده می شود.

این نوع از کسوف زیر مجموعه ای از کسوف جزئی می باشد نه کسوف کلی.

از آنجایی که در این نوع خورشید گرفتگی قسمت مرکزی خورشید پوشانده می شود لذا خورشید به حالت حلقه دیده می شود.

این نوع کسوف زمانی رخ می دهد که ماه کوچکتر از خورشید به نظر برسد.

بیشترین مدت زمان این نوع از خورشید گرفتگی 12 دقیقه و 30 ثانیه می باشد.

در تاریخ 1 سپتامبر سال 2016 خورشید گرفتگی حلقوی رخ خواهد داد که از بیشتر مناطق آفریقا، شبه جزیره عربستان و بیشتر نواحی اقیانوس هند قابل مشاهده خواهد بود.

از آنجایی که ماه در مداری بیضی به دور زمین می چرخد در نتیجه فاصله آن از زمین از 221,457 مایل تا 252,712 مایل متغیر خواهد بود. اما سایه ماه نمی تواند بیش از 235,700 از مدار خارج شود که این میزان کمتر از فاصله ماه از زمین در برخی از نواحی است و از دلایل کسوف حلقوی محسوب میشود.

بنابراین اگر ماه در فاصله بیشتری از زمین حرکت کند سایه به زمین نخواهد رسید.

بنابراین نیم سایه ماه قابل مشاهده خواهد بود و منظره حلقوی را پدید خواهد آورد.

به نظر می رسد که در این حالت حلقه ای از آتش به دور ماه قرار گرفته است.

مثال جالبی که در این رابطه آورده اند آن است که یک پنی را روی یک سکه پنج سنتی قرار دهید در این صورت پنی نماد ماه و سکه پنج سنتی نماد خورشید در کسوف حلقوی خواهد بود.

خورشید گرفتگی مرکب

این نوع از خورشید گرفتی به کسوف کلی- حلقوی نیز معروف می باشد.

در بیشتر مواقع در آغاز این کسوف خورشید گرفتگی حلقوی رخ می دهد و سپس در میانه این نوع کسوف خورشید گرفتگی کلی رخ می دهد و در آخر مجددا کسوف حلقوی رخ می دهد.

برای اینکه بتوان کسوف جزئی را از انواع دیگر یعنی کلی، حلقوی و مرکب تشخیص داد به این سه نوع کسوف، خورشید گرفتگی های مرکزی نیز نامیده می شوند چون در تمامی آنها مرکز خورشید پوشانده می شود.

در میان تمامی خورشید گرفتگی ها یی که رخ می دهد حدود 28% آنها کلی، 35% جزئی، 32% حلقوی و تنها 5% مرکب هستند.

نکات ایمنی لازم به هنگام مشاهده خورشید گرفتگی

آدامز اظهار داشت که نگاه کردن به پدیده کسوف از میان تلسکوپ می تواند برای افراد خطرناک باشد.

او در این رابطه بیان داشت:

به هنگام مشاهده این پدیده می بایست از محافظ های مناسب استفاده کنید.

ایمن ترین راه استفاده از روش تصویری است بدین صورت که بدون اینکه به خورشید نگاه کنید بوسیله عدسی موجود در سر تلسکوپ تصویر را بر روی کاغذ بیندازید و آنقدر کاغذ را جابجا کنید تا تصویر واضحی بدست آورید.

همچنین می توانید از دوربین های حفره دار استفاده کنید این وسیله تصویری برعکس از خورشید را در ابعادی حدود 3 فبت و یا یک متر در اختیار شما قرار می دهد.

دوربین های شکاری و یا تلسکوپ های کوچی که بر سه پایه هایی مخصوص قرار می گیرند نیز می توانند راهکار خوبی برای ایجاد تصویر بر روی صفحات سفید باشند.

هرچه از این صفحات فاصله بیشتری داشته باشید تصویر بزرگتری در اختیار خواهید داشت.

توجه داشته باشید که حتی نقاط تیره نیز به هنگام خورشید گرفتگی برای چشم مضر هستند.

دیگر راهکار موجود استفاده از آیینه ی حفره دار است. در این روش آیینه ای جیبی را با کاغذی که دارای یک حفره یک چهارم اینچی است بپوشانید. سپس این آیینه را به گونه ای در برابر پنجره ای نورگیر قرار دهید تا نور خورشید را بر روی دیوار منعکس کند. هرچه آیینه از دیوار دورتر باشد تصویر بهتری بدست خواهد آمد.

طبق آزمایش های گوناگونی که در این رابطه صورت گرفت مشخص شد که هرچه حفره بزرگتر باشد تصویر روشن تر اما محو تر و هرچه حفره کوچک تر باشد تصویر تیره تر اما واضح تر خواهد بود.

در این روش سعی کنید تا جایی که امکان دارد اتاق را تاریک کنید.

پیش از وقوع کسوف این روش را امتحان کنید تا از کیفیت کار اطمینان پیدا کنید.

هیچگاه به تصویر خورشید که داخل آیینه وجود دارد نگاه نکنید.

محافظ های قابل قبول

برای اینکه به هنگام نگاه کردن به خورشید در هنگام کسوف با مشکل بینایی مواجه نشوید از محافظ های حاوی آلومینیوم و مایلار استفاده کنید.

همچنین محافظ های جوشکاری نیز برای این کار مناسب می باشند که می توانید تنها با چند دلار از فروشگاه های لوازم جوشکاری تهیه کنید.

مطمئنا راهکار خوبی است که محافظ های خود را یک روز پیش از وقوع خورشید گرفتگی امتحان کنید.

محافظ های غیر قابل قبول

عینک های آفتابی، فیلم های قدیمی رنگی نگاتیو، فیلم های سفید و سیاه فاقد نقره از محافظ های غیر قابل قبول هستند.

گرچه این لوازم نور بسیار کمی را از خود عبور می دهند اما اشعه های بسیاری را از خود عبور می دهند که می توانند سبب بروز سوختن شبکیه چشم بر اثر حرارت شوند.

گرچه خورشید به هنگام کسوف تاریک به نظر می رسد و شما نیز بدون هیچ مشکلی به آن نگاه می کنید اما این بدان معنا نیست که چشمانتان آسیبی نمی بیند.

تنها یک زمان وجود دارد که شما می توانید مستقیما و بدون آنکه آسیبی به چشمانتان وارد شود به خورشید نگاه کنید و آن در زمان کسوف کلی است که خورشید کاملا پوشانده شده است.

در این چند دقیقه و یا چند ثانیه ارزشمند که هاله ای از نوری ضعیف اطراف خورشید تاریک را فرا می گیرد. این میزان نور در کسوف های مختلف با یکدیگر متفاوت است.

این هاله همیشه درخشان است و نور آن شبیه به نور سپیده دم است.

گاهی این نور یکنواخت است و گاهی به صورتی چند جهتی می تابد.

در این زمان ها شما می توانید بدون محافظ به خورشید نگاه کنید اما به محض اینکه خورشید پدیدار شود هاله سریعا از بین می رود و در این زمان شما باید بار دیگر چسمان خود را با محافظ بپوشانید.